دوره تخصصی «امام‌حسین‌­شناسی (ع) با رویکرد تاریخی 1 و 2 و 3» که پیش از این در سال‌های 1401 و 1402 و 1403 ، به صورت آنلاین ارائه گردید، اکنون تحت عنوان تاریخ تحلیلی امام حسین علیه السلام به‌صورت آفلاین در دسترس فرهیختگان و علاقمندان تاریخ اهلبیت (ع) قرار می‌گیرد. شروع دوره از تاریخ 24 خرداد 1404

تمسّک و تأسّی به وجود مبارک پیامبر اعظم (ص) و اهل‌بیت (ع) مستلزم شناخت واقعی زندگانی ایشان و زدودن غبار افراط و تفریط­‌هاست. این مهم با رجوع به منابع معتبر تاریخی و با روش تحلیل تاریخی حاصل می‌­شود؛ توفیقی که نصیب همه دینداران و حق‌­جویان نمی‌­شود. این امر «مؤسسه علمی فرهنگی پرسمان» را بر آن داشت تا با بهره‌­­گیری از اساتید و پژوهشگران حوزه تاریخ اهل­­بیت (ع)، به برگزاری دوره­­ های «اهل‌­بیت‌­­شناسی تاریخی» مبادرت ورزد.

1. «تحلیل تاریخی رویدادهای دوم تا نهم محرم 61ه.ق»
آیت‌الله محمدهادی یوسفی غروی

روز دوم محرم پس از ممانعت از حرکت قافله امام حسین، حضرت دستور برپایی خیمه‌ها در سرزمین کربلا را صادر کردند. از این هنگام رویارویی سپاه حق و باطل بیشتر شد و حوادث تا صبح عاشورا شتاب بیشتری به خود گرفت. مطالعه سخنان، مذاکرات، مکاتبات و تلاش‌های امام حسین در این دوره زمانی، می‌تواند ابعاد شخصیتی و منطق قوی حضرت را برای ما روشن سازد.

این بحث توسط استاد گرانقدر، حضرت آیت‌الله یوسفی غروی از صاحب‌نظران حوزه تاریخ اسلام و دارای تألیفات گرانسنگی همچون «موسوعة التاریخ الاسلامی» و «وقعة الطف» (بازسازی مقتل الحسین ابومخنف) ارائه خواهد شد. تحلیل‌های عمیق ایشان می‌تواند ارتباط حوادث این دوره زمانی را با حوادث پیشین و پسین قیام امام حسین روشن سازد.

2. «تحلیل تاریخی رویدادهای روز عاشورا تا شهادت امام حسین ع»
دکتر نعمت­‌الله صفری فروشانی

علیرغم فراوانی آثار درباره امام حسین، کمتر به تحلیل تاریخی حوادث روز عاشورا پرداخته شده است. رویکرد تحلیل‌محور با پرداختن به پرسش‌هایی درباره چیستی، چگونگی و چرایی، موجب گسترش شناخت هم در عمق و هم در عرض گشته و موجب تمییز حوادث از ناحوادث می‌شود.

از آنجا که کربلا صحنه تقابل دو جبهه حق و باطل است، .رویدادهای روز عاشورا را می‌توان به تفکیک دو جبهه بررسی کرد. در جبهه حق، کنشگران به ترتیب امام حسین علیه السلام ، خانواده حضرت، خاندان و اصحاب ایشان بودند که از این میان، جناب استاد دکتر صفری فروشانی که از پژوهشگران شاخص و برتر تاریخ اهل‌بیت‌اند، تنها به عملکرد امام از صبح عاشورا تا شهادت، بر اساس ترتیب موضوعی (نه ترتیب زمانی) خواهند پرداخت و در پایان به خانواده و خاندان امام و علت همراهی ایشان با امام می‌‌پردازند.

3. «گونه شناسی نقش زنان عاشورایی»
دکتر ناهید طیبی

اگر امام حسین قصد قیام علیه حکومت یزید را داشتند چرا زنان را با خود در این سفر مخاطره‌آمیز همراه ساختند؟ زنان چه نقش پیدا یا پنهانی در رساندن، حفظ و تکمیل پیام نهضت امام حسین داشتند؟ زنان -چه حاضر و چه غیرحاضر- در کربلا چگونه نقش آفریدند؟

استاد و پژوهشگر محترم تاریخ اهل‌بیت، سرکار خانم دکتر ناهید طیبی، رئیس دانشنامه زن مسلمان به پرسش‌هایی از این دست پاسخ داده‌اند و به گونه‌شناسی نقش زنان عاشورایی چه در صحنه کربلا و چه قبل و چه پس از آن پرداخته‌اند.

4. «گونه شناسی قبیله‌ای نیروهای کارزار کربلا»
دکتر حسین قاضی‌خانی

نهضت امام حسین با کوفه و کوفیان چنان پیوندی دارد که بدون شناخت کوفه و تحلیل نقش کوفیان نمی‌توان به درک درستی از نهضت امام حسین رسید؛ چراکه بخش عمده نیروهای کارزار کربلا از این شهر گسیل شده بودند.

کوفه از مراکز تأثیرگذار در تحولات صدر اسلام است. هسته اولیه این شهر با حضور نظامیان از قبایل و فرهنگ‌های گوناگون شکل گرفت. همین ساختاربندی ناهمگون باعث شد چالش‌های فراوانی فراروی زندگی قبایل ساکن در این شهر قرار داشته باشد به‌گونه‌ای که همیشه کوفیان در درگیری‌های صدر اسلام دخیل باشند. لذا شهر کوفه را باید از ابعاد گوناگون مورد مطالعه قرار داد؛ از جمله شناخت چیدمان شهری از لحاظ قومی و قبیله‌ای آن.

در این بحث جناب دکتر حسین قاضی‌خانی از اساتید تاریخ اسلام به گونه‌شناسی قبایل در صحنه کارزار کربلا می‌پردازند. این شناخت کمک شایانی به ما در تحلیل برخی وقایع روز عاشورا می‌کند.

5. «شبهات عاشورایی»
دکتر محمدرضا جباری

حادثه کربلا شاید از معدود حوادثی باشد که در تاریخ بشریت تا این اندازه به ‌صورت جزئی و دقیق نقل شده است. شبهات عاشورایی با انگیزه‌ها و علل مختلفی در طول قرن‌های متمادی مطرح شده‌اند. هیچ‌کدام از آنها، اصل واقعه عاشورای سال 61 هجری را زیر سؤال نمی‌برد. برخی شبهات به انگیزه تضعیف باورهای کلامی شیعی مطرح شده‌اند و برخی صرفاً از جنبه تاریخی، به انکار یا اثبات برخی وقایع در حادثه کربلا پرداخته‌اند. پاسخ این شبهات، کمک می‌کند تا ناواقعیت‌ها، تحریفات و گزارشات مبالغه‌آمیز را از این واقعه عظیم زدوده و به درک درست‌تری از آموزه‌های کربلا دست یابیم.

در این بخش، جناب استاد دکتر جباری (حفظه الله) به شبهات عاشورایی پاسخ خواهند گفت. ایشان از اساتید و پژوهشگران برجسته و نام‌­آشنای حوزه تاریخ اهل­‌بیت (ع) و رئیس گروه علمی تاریخ اسلام در مؤسسه امام خمینی (ره) و متبحّر در پاسخ‌گویی علمی به شبهات تاریخی هستند.

6. تحلیل تاریخی برهه حضور امام حسین علیه السلام در مکه

استاد آیت‌الله نجم‌الدین طبسی

بازه زمانی حضور امام (ع) در مکه طولانی‌ترین برهه زمانی حرکت امام می‌باشد و از همین رو تحلیل رویدادهای تاریخی مربوط به این زمان، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. امام پس از عزم بر خروج از مدینه، چرا مکه را برای اقامت برگزید؟ علت همراه بردن خانواده و خاندان به مکه چه بود؟ کنش‌ها و واکنش‌های اجتماعی سیاسی امام (ع) در مکه چگونه قابل ارزیابی است؟ نامه‌های کوفیان چگونه و در چه زمانی به دست امام رسید؟ امام به چه علل و عواملی، مسلم را به کوفه فرستاد؟ این تصمیم امام را چگونه می‌توان ارزیابی کرد؟ رفتار والی مکه با امام پس از نامه‌نگاری کوفیان چه تغییری با پیش از آن کرد؟ توطئه ترور امام در مکه، در چه منابعی گزارش شده و تاچه اندازه با روش تحلیل تاریخی قابل اثبات است؟ امام تا چه اندازه از ظرفیت و پتانسیل شهر مکه برای پیشبرد اهداف قیام خود استفاده کرد؟ آیا شواهدی دالّ بر حرکت نظامی امام علیه حکومت در مکه به‌ چشم می‌خورد؟ در این مدت امام با چه کسانی دیدار داشت؟ چرا تصمیم به ترک مکه گرفت؟ مگر چه تغییری در شرایط پدید آمده بود؟ موضع رجال مکه درباره رفتن امام به کوفه چه و تا چه اندازه قابل دفاع بود؟ علت عدم همراهی برخی از رجال مکه با امام چه بود؟ در این درس به پاره‌ای از این پرسش‌ها پرداخته می‌شود.

این مبحث توسط استاد گرامی، آیت‌الله نجم‌الدین طبسی ارائه می‌شود که دارای آثار قابل‌توجهی در حوزه عاشوراپژوهی می‌باشند از جمله «روزه عاشورا سنتی نبوی یا بدعتی اموی؟»، «رقیه بنت الحسین (ع)» و «مقتل‌شناسی: اصول، تاریخچه و راه‌های دستیابی به مقاتل». مهمترین اثر ایشان کتاب «الایام المکیه» یا «الامام الحسین (ع) فی المکة المکرمة» به زبان عربی است که به دنبال واکاوی و تحلیل رویدادهای زمان حضور امام (ع) در مکه و پاسخ به سؤالات مربوطه می‌باشد. این اثر افزون بر چاپ مستقل، به عنوان جلد سوم از مجموعه شش جلدی «مع الرکب الحسینی» نیز چاپ و به زبان‌های متعددی از جمله فارسی و اردو نیز ترجمه شده است.

7. «مطالعات عاشورا در دوران معاصر؛ زمینه‌ها و عوامل»

استاد: دکتر سید محمد حسینی

در عرصه تاریخ‌پژوهی، بدون هیچ شائبه‌ای شناخت و نقد منابع از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. در زمینه مطالعات عاشورا، آثار و منابعی که در دوران قاجار و پس از آن به نگارش درآمده‌اند، نقش مؤثرتری در شکل‌دهی باورها و آیین‌های امروزین عاشورایی دارند و از اینرو شایسته واکاوی و ارزیابی عالمانه‌اند. مهمترین مباحثی که در این درس بررسی می‌شوند عبارتند از: زمینه و بسترشناسی مطالعات عاشورا از عصر تیموری تا دوره صفوی، افشاری و زندی، گونه‌شناسی آثار عاشورایی از ساحت تاریخنگاری تا داستان‌نگاری عصر قاجار و جریان‌شناسی مطالعات عاشورا از عصر مشروطه تا انقلاب اسلامی. مجموعه آثار عاشورایی که در عصر قاجار با ویژگی‌های خاص خود نگارش شد، معلول بسترها و زمینه‌های فکری، سیاسی و اجتماعی فرهنگی دوره‌های پیشین است و در این میان پیوندی که بین تسنن، تصوف و تشیع حول مفهوم ولایت و محبت اهل‌بیت در عصر تیموری شکل گرفته و بعدها توسعه پیدا کرد تأثیر شایانی در آثار عاشورایی داشته است؛ آثاری که به لحاظ گونه‌شناسی می‌توان آنها را پس از دوره «استیلای روش تاریخی»، به گونه‌های «تاریخی-داستانی»، «داستانی»، «مطالعات انتقادی» و «مطالعات تحلیلی» طبقه‌بندی و بازشناسی کرد. مطالعات پسا مشروطه از دل جریان‌های «منورالفکری»، «روحانیت منتقد»، «جریان التقاطی مارکسیستی» و «جریان انقلابی حوزوی» پدید آمده‌اند.

این موضوع توسط استاد ارجمند، دکتر سید محمد حسینی، عضو هیئت علمی و رئیس دانشکده تاریخ دانشگاه ادیان و مذاهب ارائه می‌شود که حوزه پژوهشی ایشان به طور خاص مطالعات عاشورا در دوران معاصر می‌باشد و در این زمینه آثار ارزشمندی دارند از جمله: کتاب‌های «جریان‌شناسی مطالعات معاصر عاشورا»، «آسیب‌شناسی مطالعات عاشورا» و «قرائت‌ها و رویکردهای عاشورایی در دوره معاصر» و مقالات گوناگونی از جمله «مطالعات عاشورا در دوره‌های پس از صفویه (گونه‌شناسی، جریان‌شناسی و آسیب‌شناسی)»، «دگراندیشی و تأثیر آن بر مطالعات عاشورا در دوره معاصر» و «آسیب‌شناسی متن اخبار عاشورا در مقاتل عصر قاجار»، «سنخ‌شناسی قرائت‌ها و رویکردهای عاشورایی در عصر مشروطه و پهلوی»، «گونه‌شناسی مطالعات عاشورا در یکصدسال اخیر در حوزه علمیه قم»، «نقش عاشوراخانه‌ها در گسترش تشیع»، «تحلیل گفتمان‌های عاشوراپژوهی در ایران معاصر»، «گونه‌شناسی دیدگاه‌ها درباره علت حضور خاندان امام حسین در کربلا»، «ارزیابی گزارش‌های عاشورایی منابع رجالی مطالعه موردی تنقیح المقال» و…

8. «تحلیل تاریخی رویدادهای کربلا از دوم تا نهم محرم»

استاد: دکتر نعمت‌الله صفری فروشانی

اهمیت بررسی دوران کوتاه حضور امام (ع) در کربلا چیست؟ چه علل و عواملی سبب شد امام که عازم کوفه بود، در کربلا مستقر شود؟ درباره واژه «کربلا» و وجه تسمیه این سرزمین به آن چه نظریاتی وجود دارد؟ آیا گزارش مشهور مبنی بر خرید سرزمین کربلا توسط امام حسین علیه السلام از لحاظ تحلیل تاریخی قابل پذیرش است؟ سرزمین کربلا پیش از عاشورای 61، از لحاظ روایی و باستان‌شناختی چه تاریخی دارد و روایت‌های مربوطه چگونه ارزیابی می‌شود؟ نامه ابن‌زیاد به حرّ چه دلالت‌هایی دارد؟ تنها نامه ابن‌زیاد به امام (ع) چه زمانی ارسال شد و مفاد آن دالّ بر چه حقیقتی تاریخی است؟ عبیدالله چه شخصیتی داشت و دلایل استبعاد نصب او به ولایت کوفه و چرایی و چگونگی نصب او چیست؟ اقدامات نظامی، سیاسی و فرهنگی عبیدالله از دوم تا دهم محرم چه بود؟ غائبان کوفی و غیرکوفی کربلا که انتظار حضورشان در کنار امام وجود داشت، چه کسانی بودند وعلل غیبتشان چه بود؟ آیا امکان الحاق شیعیان کوفه به امام وجود داشت یا خیر؟ آیا نپیوستن سلیمان بن صرد خزاعی و مسیّب بن نجبه توجیه معقولی دارد؟ گفتگوهای امام با عمرسعد چرا و چگونه شکل گرفت و مفاد آن چه بود؟ پیشنهادهای سه‌گانه‌ای که عمرسعد به امام نسبت می‌دهد، همچنین پیشنهاد منقول از عقبه بن سمعان آیا قابل پذیرش است؟ چرا عبیدالله فرمان به قطع آب داد؟ ماجرای آب آوردن حضرت عباس (ع) و لقب سقایت وی چیست؟ گزارش حفر چاه پشت خیام را آیا می‌توان پذیرفت؟

این پرسش‌ها، مهمترین مسائلی است که استاد ارجمند و پژوهشگر برتر تاریخ اهل‌بیت، عضو هیئت علمی دانشکده تاریخ و سیره المصطفی (ص)، دکتر نعمت‌الله صفری فروشانی تلاش می‌کنند در این درس با روش تحلیل تاریخی بدان‌ها پاسخی معقول دهند.

9. درس «خوانش جریان‌شناسانه حضور زنان منتسب به اهل‌بیت (ع) در کربلا»

استاد: دکتر ناهید طیبی

اساساً مفهوم «فهم جریانی» و «جریان‌شناسی» چیست و با تاریخ تحلیل و فلسفه نظری تاریخ چه نسبتی دارد؟ امتیاز و تمایز رویکرد پژوهشی جریان‌شناسانه نسبت به رویکرد فردمحور و نقش‌محور در مطالعات زنان عاشورایی چیست؟ جریان حضور مؤثر و نقش‌آفرین زنان در کربلا در جانب امام چه تفاوتی با زنان نقش‌آفرین در جانب یزید دارد؟ نقش‌آفرینی زنان در رویدادهای سیاسی اجتماعی و حتی نظامی از چه پیشینه‌ای در عصر نبوی و عصر خلفا برخوردار است و چه افت‌وخیزهایی داشته است؟ از چه نمونه‌های شاخصی از نقش‌آفرینی اجتماعی زنان در دوره حاکمیت امام علی (ع) به عنوان ریشه نقش‌آفرینی زنان عاشورایی می‌توان نام برد؟ جریان گزارش‌سازی علیه زنان منتسب به اهل‌بیت (ع)، چه گزارش‌هایی علیه ام‌کلثوم بنت علی (ع) پرداخته است و چه نقد تاریخی بر آن وارد است؟ گزارش‌های ساختگی علیه سکینه بنت‌الحسین (ع) درباره ازدواج‌ها و طلاق‌های مکرر وی و گزارش‌های دال بر استنکاف وی از ازدواج چگونه نقد و ارزیابی می‌شود؟ دیدگاه والری هافمن و عایشه بنت الشاطی درباره طلاق زینب بنت علی (ع) از عبدالله ‌بن جعفر چه بوده و نقد آن چیست؟ آیا گزارش طلاق‌های ام‌کلثوم بنت زینب (س) و نوه امام مجتبی (ع) را قابل پذیرش است؟ اصولاً چه شواهد تاریخی بر حساسیت خاص و اهتمام جدی اهل‌بیت (ع) نسبت به ازدواج دخترانشان وجود دارد؟

استاد و پژوهشگر تاریخ اهل‌بیت (ع)، سرکار خانم دکتر ناهید طیبی، مدیر دانشنامه زن مسلمان، در این درس می‌کوشند فرآورده پژوهش‌های روشمند خویش در این زمینه را عرضه کنند و به پرسش‌های فوق پاسخی درخور دهند.

10. درس «بررسی شبهات تاریخی وهابیت درباره امام حسین علیه السلام»

استاد: دکتر اکبر روستایی

یکی از حوزه‌های مطالعات میان‌رشته‌ای تاریخ اهل‌بیت، نسبت و پیوند آن با ادیان و مذاهب است. وهابیت به‌عنوان جریانی اعتقادی سیاسی که در قرن 12 در عربستان توسط حمد‌بن‌عبدالوهاب پدید آمد و طی دو قرن اخیر در سرزمین‌های دیگر اسلامی گسترش و نفوذ یافت، درباره امام‌حسین‌(ع) و تاریخ عاشورا و آیین‌های عاشورایی مواضع و نگرش خاصی دارند. آیا بنا بر دیدگاه بن‌جبرئیل (از علمای وهابی) درباره امام حسین (ع) در ذیل روایت خلفای اثنا‌عشر، امام (ع) توسط عراقیان کشته شد و یزید هیچ نقشی در قتل امام نداشت؟ چه مستنداتی از کتب اهل‌سنت بر نقش یزید و نیز محدثینی چون ارفجة بن شریح و اسامه بن شریک در قتل امام وجود دارد؟ نگرش وهابیت درباره قیام و حرکت سیاسی امام حسین چیست؟ آیا می‌توان با عثمان الخمیس از مشاهیر معاصر وهابیت همراه شد که حرکت امام هیچ مصلحت دینی و دنیوی نداشته است؟ آیا گزارش‌های تاریخی معتبری وجود دارد که انحراف اخلاقی یزید را ثابت کند؟ دیدگاه علمای بزرگ اهل‌سنت درباره حقانیت خروج امام بر یزید چیست؟ نگرش وهابیت به شرعی بودن بیعت با یزید است در دو دوره پیش از خلافت و خلافت چه می‌باشد؟ دیدگاه بن‌باز و صالح الفوزان و ادله ایشان در این زمینه چیست و آیا این دیدگاه با گزارش‌های تاریخی سازگار است؟ آیا دیدگاه محمدبن‌عبدالوهاب مبنی بر بدعت خواندن عزاداری و گریه بر امام حسین (ع) است با رویکرد تاریخی قابل پذیرش است؟

این مسائل توسط استاد حوزه و دانشگاه، دکتر اکبر روستایی تحلیل و بررسی می‌شود که افزون بر تخصص در عرصه تاریخ اسلام، در حوزه وهابیت‌شناسی نیز صاحب‌نظر و دارای آثار و تألیفات ارزشمندی می‌باشند.